ខណៈដែលការបោះឆ្នោតឃុំ-សង្កាត់ឆ្នាំ២០១៧ និងការបោះឆ្នោតថ្នាក់ជាតិឆ្នាំ២០១៨ កាន់តែខិតជិតមកដល់ ដដែលជាដដែល ដំណើរវិលជុំនៃស្ថានភាពនយោបាយតានតឹងនៅកម្ពុជា បានត្រឡប់មកលងបន្លាចប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរសាជាថ្មីម្តងទៀត។ ប៉ុន្តែសម្រាប់លើកនេះ កំសួលនយោបាយហាក់មានឥទ្ធិពលខ្លាំងក្លាជាងពេលណាៗទាំងអស់។ គណបក្សកាន់អំណាច កំពុងប្រើប្រាស់គ្រប់មធ្យោបាយ និងរូបភាព ក្នុងចេតនាដើម្បីផ្ដួលរំលំគូបដិបក្ខរបស់ខ្លួនមិនឲ្យមានវត្តមានជាស្ថាពរក្នុងការប្រកួតប្រជែងលើសមរភូមិនយោបាយតែម្តង។ តួយ៉ាងដូចជាការធ្វើវិសោធនកម្មច្បាប់ស្ដីពីគណបក្សនយោបាយដ៏ចម្រូងចម្រាស និងការគំរាមប្ដឹងទារយកទីស្នាក់ការបក្សប្រឆាំងនាពេលថ្មីៗនេះជាដើម។
តើនេះមិនមែនមានន័យថា ជាការប្លន់យកឆន្ទៈប្រជាពលរដ្ឋ ឬជ័យជម្នះដោយស្របច្បាប់ មុនពេលដែលមានការប្រកួតប្រជែងជាលក្ខណៈប្រជាធិបតេយ្យទេឬយ៉ាងណា? តើនេះអាចជាសញ្ញាណមួយបញ្ជាក់ថា សុបិន្ដរួមរបស់ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរទូទៅអំពីលទ្ធភាពដែលអាចទទួលបាននូវការផ្លាស់ប្ដូរពិតប្រាកដមួយសម្រាប់សង្គមកម្ពុជា តាមរយៈការបោះឆ្នោតដោយសេរី ត្រឹមត្រូវ យុត្តិធម៌ និងអហិង្សា អាចនឹងឈានទៅរកការផុតរលត់ ឬបិទបញ្ចប់ទាំងស្រុងតែម្តងដែរឬទេ?
អស់រយៈកាលជាងពីរទសវត្សរ៍មកហើយក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជាសម័យទំនើប ដែលប្រទេសដ៏ក្រីក្រមួយនេះបានព្យាយាមរៀបចំដំណើរការបោះឆ្នោតដោយខ្លួនឯង បន្ទាប់ពីមានការបោះឆ្នោតជាសកល ក្រោមកិច្ចជួយជ្រោមជ្រែង ត្រួសត្រាយ និងឃ្លាំមើលពីសំណាក់អង្គការសហប្រជាជាតិក្នុងឆ្នាំ១៩៩៣។
ក៏ប៉ុន្តែជារឿយៗ គ្មានម្តងណាឡើយដែលដំណើរការ និងលទ្ធផលនៃការបោះឆ្នោតទាំងនោះបានប្រព្រឹត្តទៅដោយរលូន មានការទទួលស្គាល់គ្រប់ជ្រុងជ្រោយពីសំណាក់គណបក្សនយោបាយដែលចូលរួមប្រកួតប្រជែង ភាគីដែលធ្វើការពាក់ព័ន្ធនឹងការរៀបចំការបោះឆ្នោត និងពីសំណាក់អន្តរជាតិ។ គ្មានម្តងណាឡើយដែលទាំងនៅមុន និងនៅក្រោយដំណើរការនៃការរៀបចំការបោះឆ្នោតទាំងនោះ បានប្រព្រឹត្តទៅដោយពុំមានអំពើហិង្សា ឃាតកម្មនយោបាយ ការគំរាមកំហែង ក្តីក្ដាំតាមផ្លូវតុលាការ ដែលឈានដល់ការចាប់ចងគូប្រកួតប្រជែងនយោបាយដាក់ពន្ធនាគារ ការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញផ្នែកនយោបាយ ឬការធ្វើបាតុកម្មតវ៉ារបស់មហាជនប្រឆាំងនឹងលទ្ធផលបោះឆ្នោត និងការសម្រុះសម្រួលនយោបាយ ជាដើម។
ពីមួយអាណត្តិទៅមួយអាណត្តិ ទំនុកចិត្តលើឯករាជភាព អព្យាក្រឹតភាព តម្លាភាព និងសុចរិតភាពរបស់ស្ថាប័នរៀបចំការបោះឆ្នោត បានក្លាយជាចំណោទចាក់ស្រេះសម្រាប់ដោះស្រាយមិនចេះចប់មិនចេះហើយនៅក្នុងសង្គមខ្មែរ។ ព្រមជាមួយគ្នានេះដែរ គណបក្សកាន់អំណាចតែងទទួលរងការចោទប្រកាន់ថា បានរៀបចំដំណើរការបោះឆ្នោតមួយដែលគ្រាន់តែជាល្បែងល្បិចឆ្ពិនភ្នែកមហាជន និងបំភ័ន្តមតិជាតិ និងអន្តរជាតិ តាមរយៈវិធីសាស្ត្រកេងបន្លំសន្លឹកឆ្នោតតាមគ្រប់រូបភាពដែលមានលក្ខណៈជាប្រព័ន្ធ ប្រកបដោយភាពឈ្លាសវៃ និងស្ទាត់ជំនាញបំផុត។
ការបោះឆ្នោតចេះតែដំណើរការទៅរៀងរាល់ប្រាំឆ្នាំម្តង លោក ហ៊ុន សែន និងគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ក៏ចេះតែបន្តក្ដោបក្ដាប់ និងពង្រឹងអំណាចឥតឈប់ឈរពីមួយអាណត្តិទៅមួយអាណត្តិ ខណៈដែលលំហលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យក៏ចេះតែរួមតូចទៅៗជាលំដាប់។ បើស្តាប់តាមការថ្លែងកន្លងទៅរបស់លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន អំពីបំណងចង់នៅក្រាញអំណាចរបស់លោក ប្រសិនបើលោកមានអាយុ ១ពាន់ឆ្នាំ លោក ហ៊ុន សែន ក៏ប្រហែលជាចង់បន្តកាន់អំណាចនេះឲ្យបានពេញមួយសហស្សវត្សដែរ។
យុទ្ធសាស្ត្រក្នុងការបន្តក្រាញននៀលអំណាចដោយប្រើប្រាស់គ្រប់មធ្យោបាយ ដើម្បីបន្ទច់បង្អាក់ដំណើរការប្រជាធិបតេយ្យ អាចសង្ខេបបានត្រួសៗដូចខាងក្រោម៖
ការប្រើប្រាស់កម្លាំងយោធាដើម្បីប្លន់អំណាច៖
យុទ្ធសាស្ត្រនេះត្រូវបានលោក ហ៊ុន សែន និងគណបក្សកាន់អំណាចតែងយកមកប្រើប្រាស់ក្នុងករណីមានអាសន្ន ពោលគឺនៅពេលដែលខ្លួនចាញ់ឆ្នោត ឬហៀបនឹងចាញ់ឆ្នោតម្តងៗ។ ជាក់ស្តែងក្នុងការបោះឆ្នោតកាលពីឆ្នាំ១៩៩៣ ដែលមានអ៊ុនតាក់ (UNTAC) ជាអ្នកមើលការខុសត្រូវ និងត្រួតពិនិត្យគណបក្សនេះ បានប្រើប្រាស់កម្លាំងយោធាដើម្បីគំរាមធ្វើអបគមន៍បំបែកខែត្រទាំង៧ នៅភូមិភាគបូព៌ាទន្លេមេគង្គ ជារដ្ឋមួយផ្សេងទៀត ជាថ្នូរនឹងការសម្រុះសម្រួលផ្នែកនយោបាយដែលអនុញ្ញាតឲ្យខ្លួនអាចបន្តក្រាញអំណាចបាន។ ក្រៅពីនេះ ក៏មានផងដែរការធ្វើរដ្ឋប្រហារកាលពីខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៩៧ និងការសម្ញែងកម្លាំង និងគ្រឿងបរិក្ខារយោធាជាសាធារណៈក្នុងឆ្នាំ២០១៣ ក្រោយពេលប្រកាសលទ្ធផលឆ្នោតមួយសន្ទុះ ដែលស្ដែងឲ្យឃើញពីបរាជ័យដ៏គួរឲ្យភ្ញាក់ផ្អើលរបស់គណបក្សកាន់អំណាច។
បន្តិចម្តងៗ លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន បានពង្រឹងអំណាចគ្រប់គ្រងប្រព័ន្ធយោធារបស់ខ្លួនតាមរយៈការបន្តតែងតាំងមន្ត្រីយោធាជំនិតៗរបស់លោក រួមទាំងកូនប្រុសរបស់លោកផ្ទាល់ផងដែរ ឲ្យធ្វើជាមេបញ្ជាការយោធាសំខាន់ៗនៅក្នុងជួរកងទ័ព។ ការធ្វើដូចនេះ ក៏កើតមានផងដែរក្រោមរូបភាពជាការភ្ជាប់សាច់ឈាមជាដន្លងនឹងគ្នារវាងមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់ក្នុងជួររដ្ឋាភិបាល និងមន្ត្រីយោធា។
ការបង្កើតច្បាប់ និងលិខិតុបករណ៍ច្បាប់ដែលមានលក្ខណៈជាប្រព័ន្ធ ដើម្បីបង្រួមលំហប្រជាធិបតេយ្យឆ្ពោះទៅរកប្រព័ន្ធផ្ដាច់ការនិយមជាស្ថាពរ៖
ប្រព័ន្ធបែងចែកអំណាចឯករាជ្យកំពូលទាំងបីរបស់រដ្ឋ ដែលត្រូវបានធានាដោយរដ្ឋធម្មនុញ្ញឆ្នាំ១៩៩៣ រួមមាន អំណាចនីតិប្រតិបត្តិ អំណាចនីតិប្បញ្ញត្តិ និងអំណាចយុត្តាធិការ ឬតុលាការ ត្រូវបានលោក ហ៊ុន សែន និងគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា របស់លោក ធ្វើធម្មនុញ្ញប្រហារនៅឆ្នាំ២០០៤ តាមរយៈការអនុម័តច្បាប់ធម្មនុញ្ញបន្ថែមដ៏ចម្រូងចម្រាស។ ច្បាប់ថ្មីដែលមានឋានានុក្រមស្មើនឹងរដ្ឋធម្មនុញ្ញនេះ អនុញ្ញាតឲ្យស្ថាប័ននីតិប្បញ្ញត្តិ និងស្ថាប័ននីតិប្រតិបត្តិ បង្កើតឡើងព្រមគ្នាក្នុងពេលតែមួយ តាមរយៈការបោះឆ្នោតជាកញ្ចប់ ដែលប្រការនេះផ្ទុយស្រលះទាំងស្រុងពីគោលការណ៍ប្រជាធិបតេយ្យ និងស្មារតីកិច្ចព្រមព្រៀងទីក្រុងប៉ារីស ក្នុងការធានាឲ្យបាននូវឯករាជភាពនៃប្រព័ន្ធអំណាចរដ្ឋកំពូលទាំងពីរនេះ។
ការបង្កើតក្រុមប្រឹក្សាធម្មនុញ្ញក្នុងឆ្នាំ១៩៩៨ មួយឆ្នាំក្រោយពេលដែលមានរដ្ឋប្រហារឆ្នាំ១៩៩៧ បានធ្វើឲ្យគណបក្សគ្រប់គ្រងអំណាចមួយនេះមានប្រៀប និងឥទ្ធិពលក្នុងការគ្រប់គ្រងស្ថាប័នមួយនេះ ដែលជាស្ថាប័នកំពូលសម្រាប់បកស្រាយរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ពិនិត្យធម្មនុញ្ញភាពច្បាប់ និងជាស្ថាប័នចុងក្រោយសម្រាប់ដោះស្រាយវិវាទនានាពាក់ព័ន្ធនឹងការបោះឆ្នោត។ លក្ខណៈស្រដៀងគ្នានេះ ក៏កើតមានផងដែរចំពោះការបង្កើតស្ថាប័នរៀបចំការបោះឆ្នោត ឬហៅថាគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត (គ.ជ.ប)។ បើទោះបីជាមានការកែទម្រង់ក្បាលម៉ាស៊ីនគ្រប់គ្រងស្ថាប័ននេះក៏ដោយ ក៏ការធានានូវឯករាជភាពរបស់ស្ថាប័នមួយនេះ ស្ថិតក្នុងភាពស្រពិចស្រពិលនៅឡើយ។
ដោយឡែកខណៈដែលកម្ពុជា កំពុងមានវិបត្តិនយោបាយក្រោយការបោះឆ្នោតឆ្នាំ២០១៣ តាមរយៈការអនុម័តច្បាប់ស្ដីពីការរៀបចំ និងការប្រព្រឹត្តទៅនៃអង្គការតុលាការ ច្បាប់ស្ដីពីលក្ខន្តិកៈចៅក្រម និងព្រះរាជអាជ្ញា និងច្បាប់ស្ដីពីវិសោធនកម្មច្បាប់ឧត្ដមក្រុមប្រឹក្សានៃអង្គចៅក្រម កាលពីឆ្នាំ២០១៥ កន្លងទៅនេះ អំណាចយុត្តាធិការ ឬតុលាការ ក៏ត្រូវបានគណបក្សនេះយកមកគ្រប់គ្រងជាស្ថាពរតាមរយៈការដាក់ឲ្យស្ថាប័នមួយនេះចំណុះនឹងក្រសួងយុត្តិធម៌។
នៅទីបំផុតទៅ ប្រព័ន្ធអំណាចរដ្ឋកំពូលៗទាំងពីរ គឺអំណាចនីតិប្បញ្ញត្តិ និងអំណាចតុលាការ ត្រូវបានរៀបចំយ៉ាងមានប្រសិទ្ធភាពឲ្យអនុវត្តតាមបញ្ជាទាំងស្រុងពីសំណាក់រដ្ឋាភិបាលលោក ហ៊ុន សែន។
យ៉ាងណាមិញ ច្បាប់ស្ដីពីការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ត្រដែលត្រូវបានអនុម័តកាលពីឆ្នាំ២០១៥ ក៏មានចែងផងដែរនូវការដាក់កម្រិតថា ជាការបោះបង់អាសនៈនៃរដ្ឋសភា ចំពោះគណបក្សនយោបាយណាដែលហ៊ានចេញមុខតវ៉ាប្រឆាំងនឹងលទ្ធផលនៃការបោះឆ្នោត ដែលរួមមានដូចជា ការធ្វើពហិការមិនព្រមចូលរួមសម័យប្រជុំដំបូងតាមការកោះប្រជុំរបស់ព្រះមហាក្សត្រ ឬការធ្វើពហិការមិនព្រមចូលរួមប្រជុំរដ្ឋសភាសម្រាប់ការប្រកាសសុពលភាពនៃអាណត្តិរបស់សមាជិកនីមួយៗ ឬការធ្វើពហិការមិនព្រមធ្វើសច្ចាប្រណិធានចូលកាន់តំណែង។ ការដាក់កម្រិតបែបនេះ មានន័យស្មើនឹងការបង្ខំឲ្យគណបក្សនយោបាយ ត្រូវតែទទួលស្គាល់លទ្ធផលបោះឆ្នោត បើទោះបីជាមានភាពមិនប្រក្រតីយ៉ាងណាក៏ដោយ។
ថ្មីៗនេះទៀតសោត ការធ្វើវិសោធនកម្មច្បាប់ស្ដីពីគណបក្សនយោបាយ គឺជាស្នៀតចុងក្រោយដែលគណបក្សកាន់អំណាចមួយនេះកំពុងប្រើប្រាស់ដើម្បីឈានទៅកម្ទេចចោលទាំងស្រុងគណបក្សនយោបាយ ឬអាជីពអ្នកនយោបាយណាមួយដែលមានលទ្ធភាព និងឱកាសអាចដណ្ដើមយកជ័យជម្នះពីខ្លួនបាននាពេលបោះឆ្នោត។ ចាប់ពីពេលនេះតទៅ ក្រសួងមហាផ្ទៃ និងតុលាការ ត្រូវបានផ្តល់នូវសិទ្ធិអំណាចដ៏ទូលំទូលាយមិនធ្លាប់មានពីមុនមកក្នុងការផ្អាក បញ្ឈប់ រំលាយចោល ឬហាមប្រាមមិនឲ្យធ្វើនយោបាយ ចំពោះគណបក្សនយោបាយ ថ្នាក់ដឹកនាំគណបក្សនយោបាយ ដែលរាប់បញ្ចូលទាំងប្រធាន អនុប្រធាន និងសមាជិកគណៈកម្មាធិការនាយក ឬគណៈកម្មាធិការអចិន្ត្រៃយ៍នៃគណបក្សនយោបាយ ក្រោមហេតុផល ឬលេសនយោបាយ ដែលមានលក្ខណៈទូលំទូលាយ និងស្រពេចស្រពិល រួមមានដូចជា បទចោទប្រកាន់ធ្វើវិទ្ធង្សនាប្រឆាំងនឹងរបបប្រជាធិបតេយ្យ សេរី ពហុបក្ស និងរបបរាជានិយមអាស្រ័យរដ្ឋធម្មនុញ្ញ ការធ្វើឲ្យប៉ះពាល់ដល់សន្តិសុខនៃរដ្ឋ ឬការញុះញង់ដែលអាចនាំឲ្យមានការបែកបាក់ជាតិ ជាដើម។
ក្រៅពីករណីធំៗដែលបានរៀបរាប់ត្រួសៗពីខាងដើមនេះ ក៏មានផងដែរការបង្កើតច្បាប់ដែលមានចេតនារឹតត្បិត និងគាបសង្កត់សេរីភាពក្នុងការបញ្ចេញមតិរបស់ប្រជាពលរដ្ឋ សង្គមស៊ីវិល អ្នកនយោបាយ និងតំណាងរាស្ត្រ។ ច្បាប់ទាំងនេះរួមមានដូចជា ច្បាប់ស្ដីពីសហជីព ច្បាប់ស្ដីពីសមាគម និងអង្គការមិនមែនរដ្ឋាភិបាល ច្បាប់ស្ដីពីការធ្វើបាតុកម្មដោយសន្តិវិធី និងវិធានផ្ទៃក្នុងនៃរដ្ឋសភា ជាដើម។
ទាំងនេះមិនទាន់បានរាប់បញ្ចូលផងនូវសកម្មភាពនយោបាយដទៃទៀត ដែលតែងតែកើតមានឡើងស្ទើរតែគ្រប់អាណត្តិ ក្រោមការដឹកនាំរបស់រដ្ឋាភិបាលលោក ហ៊ុន សែន និងគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា។ សកម្មភាពទាំងនោះរួមមានដូចជា ការទិញសន្លឹកឆ្នោត ការរារាំង ការបំភិតបំភ័យ ការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញផ្នែកនយោបាយ ការគំរាមកំហែងក្រោមរូបភាពឃាតកម្មនយោបាយ និងដំណើរក្តីក្ដាំតាមប្រព័ន្ធតុលាការ។ ក្រៅពីនេះ ក៏មានផងដែរការចាប់ចងឃុំខ្លួនសកម្មជននយោបាយ មន្ត្រីសិទ្ធិមនុស្ស ដីធ្លី និងបរិស្ថានដាក់ពន្ធនាគារ ការប្រើប្រាស់យុទ្ធសាស្ត្របំបែកបំបាក់ដើម្បីគ្រប់គ្រងគណបក្សប្រឆាំង ការធ្វើឲ្យប្រព័ន្ធផ្សព្វផ្សាយមានលក្ខណៈមិនឯករាជ្យ និងលម្អៀង ព្រមទាំងការកំណត់អាសនៈ និងព្រំប្រទល់រដ្ឋបាលខេត្ត-ខណ្ឌសាជាថ្មី ឲ្យត្រូវតាមរបាយប្រជាជនដែលជាអ្នកគាំទ្ររបស់ខ្លួន ជាដើម។
និយាយជារួមទៅ សម្រាប់គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ទ្រឹស្ដីសាមញ្ញបំផុតដែលគណបក្សនេះយកមកអនុវត្តក្នុងការដែលចេះតែរៀបចំឲ្យមានដំណើរការបោះឆ្នោតនោះ គឺ «ចាញ់ក៏ឈ្នះ» ឬ «ឈ្នះក៏ឈ្នះ»។ ពោលគឺគ្មានទេពាក្យថា «ចាញ់» សម្រាប់លោក ហ៊ុន សែន និងគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា របស់លោក។ ដូចគ្នានេះដែរ ពាក្យ «សង្គ្រាម» និង «សន្តិភាព» ក៏ត្រូវបានគណបក្សនេះយកមកប្រើប្រាស់ជាញឹកញាប់ក្នុងជំនួញនយោបាយ សម្រាប់ទុកបិទបាំងបន្តការរក្សាអំណាចរបស់ខ្លួន។
ការប្រើប្រាស់សង្គ្រាមចិត្តសាស្ត្រ ដើម្បីបន្លាច និងបំបាក់ស្មារតីអ្នកបោះឆ្នោតនេះ ក៏ហាក់ដូចជាហួសសម័យ និងលែងមានឥទ្ធិពលទៅហើយនៅក្នុងសង្គមកម្ពុជា បច្ចុប្បន្ននេះ។ ប្រសាសន៍ដ៏ល្បីល្បាញរបស់អតីតប្រធានាធិបតីអាមេរិក លោក អាប្រាហាម លីនខន (Abraham Lincoln) ឆ្លុះបញ្ចាំងឲ្យឃើញយ៉ាងច្បាស់អំពីកត្តានេះ។ លោកថ្លែងថា «គេអាចបោកបញ្ឆោតមនុស្សមួយចំនួនគ្រប់ពេលវេលាបាន ហើយគេក៏អាចបោកបញ្ឆោតមនុស្សទាំងអស់នៅពេលខ្លះបាន ក៏ប៉ុន្តែគេមិនអាចបោកបញ្ឆោតមនុស្សទាំងអស់បានគ្រប់ពេលវេលាទាំងអស់នោះឡើយ»៕